نگاهی کوتاه به مطبوعات در مشروطیت

روشنفکر/ در عهد مشروطه روزنامه‌نگاران نقشی بی‌بدیل در شکل‌گیری جریان انقلاب و تاثیرگذاری بر لایه‌های مختلف جامعه داشته‌اند. آنها تاریخ را از کابوسی بیدار کرده‌اند که هزاره‌ها ادامه داشت. هفت دهه پس از زمان انتشار «کاغذ اخبار» در اردیبهشت‌ماه سال 1216 حروف سربی انقلابی به راه انداخت که بنیاد قاجار و نظم نمادین حکومت مبتنی بر اراده فردی را برچید.

در دوره مشروطیت بیداری افکار عمومی به سرعت و شدت اوج گرفت و روزنامه‌ها نفوذی عظیم و سهم مهمی در تجدید حیات اندیشه‌های مردم داشتند. درپی اعلام فرمان مشروطیت تعداد و تیراژ مطبوعات افزایش یافت. همان طورکه شمارگان روزنامه مساوات که از جراید مهم و موثر انقلاب مشروطه شمرده می‌شد به ۳ هزار، روزنامه صور اصرافیل به ۵ هزار، روزنامه مجلس به تدریج از ۷ هزار به ۱۰ هزار و روزنامه انجمن ملی به ۵ هزار نسخه رسید. هنگام صدور فرمان مشروطیت تنها ۲۰ روزنامه و نشریه در ایران منتشر می‌شد، اما در پی اعلام این فرمان و در مدت زمان مانده از سال ۱۳۲۴ (قمری)، ۹۲ نشریه شامل؛ ۶۴ عنوان در تهران، ۹ عنوان در اصفهان، ۶عنوان در تبریز، ۴ عنوان در همدان، لاهیجان و ارومیه هر کدام دو عنوان و کرمانشاه، شیراز، مشهد، بندر انزلی و شهر ری هر کدام یک عنوان منتشر می‌شد. 

در دوره دوم مشروطیت قطع روزنامه‌های روزانه بزرگ‌تر شد؛ ولی تیراژ آنها کاهش پیدا کرد، مثلا روزنامه استقلال ایران از هشتصد تا هزار نسخه و ایران نو که در آن زمان کثیرالانتشارترین روزنامه ایران محسوب می‌شد بین ۲۵۰۰ تا ۳۰۰۰ نسخه تیراژ داشت، کاهش این تیراژ را می‌توان در توسعه فقر عمومی به علت حوادث ناگوار در آن مقطع دانست، در این دوره معمولا چندین نفر یک شماره از روزنامه را به شراکت می‌خرید و با هم مطالعه می‌کردند. زادگاه ۱۷۸ تن از ۲۰۶ روزنامه‌نگارمعلوم است: در ميان ايالت‌های آن روز ايران، آذربايجان با ۴۲ روزنامه‌نگار بالاترين مقام را دارد (۲۴درصد از کل). اين خطه وسيع و پرجمعيت را می‌توان با ايالت فارس (که بوشهر هم جزو آن بود) با تنها ۱۳ يا خراسان که با تنها ۹ روزنامه‌نگار مقايسه کرد. مناطق کوچکی همچون کاشان و پيرامون آن با ۱۰ و اراک و اطرافش با ۸ تن، مقام برجسته‌ای در پرورش روزنامه‌نگار داشته‌اند. بايد توجه داشت که بسياری، در بيرون از زادگاه خود به اين حرفه پرداخته‌اند.اکثريت چشمگيری از روزنامه‌نگاران از ميان مردم عادی و لايه‌های ميانی شهرنشينان – به ويژه شهرهای بزرگ – برخاسته بودند. می‌توان منشأ هفت روزنامه‌نگار را روستايی و ۱۱ تن را از خاندان‌های برجسته معرفی کرد.دست‌اندرکاران روزنامه‌ها جوان بودند. ترکيب سنی ۴۳تنی که زادسالشان را می‌دانيم، از اين قرار است: ۱۸ تن کمتر از سی، ۱۶ تن ميان سی تا چهل و ۹ تن از ۴۰ تا ۵۸ سال.جوان‌ترين آنها ميرزا عبدالله شيرازی، خواهرزاده ميرزا جهانگير خان ناشر صوراسرافيل بوده که روزنامه کوچک نفخه‌صور را در دوازده سالگی در آورد. اگر زادسال سيد ضياء الدين‌طباطبايی درست باشد، وی هنگام انتشار روزنامه ندای اسلام، حدود ۱۴ سال داشت. درباره حرفه اصلی 120 تن از روزنامه‌نگاران دوره جنبش مشروطه خواهی، اطلاع کافی در دست است: آخوند و واعظ ۵۰، کارمند دولت ۱۸، معلم يا مدير مدرسه ۱۵، پزشک ۱۰، بازرگان ٩، کتابفروش ۷، چاپخانه دار و بزرگ مالک و نماينده مجلس۲(هريک)، مترجم و تاريخ‌نگار و صنعتگر هر کدام يک نفر.

منبع:

– کتاب و مطبوعات در ایران. مرکز آمار ایران. شماره مسلسل 335. تحقیقات و انتشارات مرکز آمار ایران 1352.

-محمد محیط طباطبایی، تاریخ تحلیلی مطبوعات ایران، 1375. 

-دنیای اقتصاد