پاگرفتن نشریات زنان پس از انقلاب مشروطه / الهه خوشنام

صدیقه دولت‌آبادی

روشنفکر/ روزنامه برخلاف رسانه های دیگر خیلی دیر به ایران راه پیدا کرد. سال های درازی از دوران شکوفایی آن در غرب می گذشت که تازه وقایع اتفاقیه منتشر شد. نشریات زنان اما باز هم با تاخیری ۷۵ ساله پس از وقایع اتفاقیه در ایران انتشار یافت.

انقلاب مشروطه را سرآغاز بیداری ایرانیان می دانند. انقلابی که زنان خود در برپایی آن نقش به سزایی داشتند. چهار سالی پس از همین دوران بیداری بود که زنان نخستین نشریه زنان را منتشر کردند.

تیمور میرزا شاهزاده قاجار یک زن انگلیسی را با ده زن ایرانی برابر می دانست. مادام کارلا سرنا اولین زن جهانگرد ایتالیایی در سفر نامه خود زن ایرانی را اینگونه توصیف می کند: «در اندرون زن ها کم می نویسند و کم کتاب می خوانند، کتاب و قلمدان جای خود را به وسایل دیگری از قبیل آینه و سرمه دان داده است.»

با چنین قضاوت هایی در مورد زنان ایران با کتابی با نام تادیب النسوان روبرو می شویم که نویسنده گمنام با لحنی تحقیرآمیز مردان را در رفتار با زنان و دخترانشان نصیحت می کند.

این بار اما کتاب بدون پاسخ نمی ماند. بی بی خانم استرآبادی، مادر کلنل علینقی وزیری ضمن آنکه از وضعیت اسفبار زنان انتقاد می کند، در کتابی با عنوان معایب الرجال می نویسد: «فضیلت به انسانیت است، نه به مرد یا زن بودن.»

خیلی ها هم او را نخستین روزنامه نگار زن ایرانی می دانند. بعضی ها بر این باورند که عزت ملک خانم، همسر اعتماد السلطنه وزیر انطباعات دوره قاجار نخستین زن روزنامه نگار است.

روایت ها بر سر این که نخستین روزنامه نگار که بوده است نه از اهمیت ماجرا می کاهد و نه چیزی بر آن می افزاید. مهم بیداری و آگاهی نیمی از جامعه ایست که ناگهان با یک خیزش که سرآغازش ایجاد مدارس دخترانه و سپس نشریات ویژه زنان بوده است، پرچم آزادی و آزادگی را بر می افرازند.

مهر علی خان نسق کش

در همان دوران شعری که منسوب به محمد علی امیر جاهد است منتشر می شود:

ای رجال ایران/ زن مگر بشر نیست/ مملکت خراب است/ ملت در عذاب است/ ای زنان ملت/ وقت انقلاب است/ دختران ملت/ تا به کی به ذلت/ برکنید از سر/ چادر مذلت

گیسو شاکری، خواننده مقیم سوئد در پژوهش خود به این نتیجه رسیده که این شعر نه از آن ملک الشعراء و نه سروده امیر جاهد است، بلکه متعلق به زنی است با نام عصمت خانم ملقب به طائره تهرانی که شوهرش او را در خانه زندانی می کند و دیواری به دور او می کشد که با هیچ کس در تماس نباشد. نام شوهر مهر علی خان نایب نسقچی باشی است.

مورخان روزنامه نگاری متفق القول بر این باورند که «دانش» نخستین مجله ای است که در تهران در سال ۱۲۹۸ قمری با مدیریت معصومه کحال منتشر می شده. گمان می‌رود که زنان برای برکنار ماندن از هرگونه تهمتی که می توانست از ادامه انتشار روزنامه ممانعت کند، از انواع ترفندها استفاده می کردند.

همین نشریه دانش بر روی جلد می نویسد: «روزنامه ای است اخلاقی، علم خانه داری، بچه داری، شوهر داری، …و به کلی از پلیتیک و سیاست مملکتی سخن نمی راند.»

دو سال بعد نشریه دیگری که «شکوفه» نام داشت با مدیریت مریم عمید (مزین السلطنه) منتشر شد. روی جلد مجله با این شعر تزیین شده بود:» باد آمد و بوی عنبر آورد / بادام شکوفه سر برآورد.»

زنان مظلوم و ستمکش

نکته جالب اما این جاست که این زنان روشنفکر نقاط ضعف و علت عقب ماندگی زنان را به خوبی می دانستند.

همین خانم مزین السلطنه همزمان مدرسه مزینیه را تاسیس می کند و با والدین دختران قرار می گذارد که تا پایان سال تحصیلی اجازه نداشته باشند، فرزندانشان را از مدرسه بیرون بیاورند. در آن دوران اگر احتمالا بخت خوبی نصیب دختران می شد، پدر و مادرها بلافاصله فرزند را از ادامه تحصیل باز می داشتند.

یکی دیگر از کارهای مفید او در مجله مبارزه با خرافه، رمالی و فالگیری و طب خانگی بود.

در میان نشریاتی که در این دوران منتشر شدند، کسی که بی باک تر از همه پا به عرصه میدان گذاشت صدیقه دولت آبادی بود. او نه تنها از نام زنان برای عنوان مجله استفاده کرد، بلکه مناقشه قلمی با مردان و موضوع آزادی و استبداد را بیش از هر چیز دیگری در نشریه اش به بحث گذاشت. روزنامه «زبانِ زنان» نام داشت و در اصفهان منتشر می شد.

خانم دولت آبادی در داخل روزنامه می نویسد: «ما برای نجات خواهران بینوای خود و برای یاری وطن قلم به دست گرفته ایم…زنده باد ایران..نیست باد استبداد.»

خانم دولت آبادی از نخستین کسانی بود که پیش از آن که کشف حجاب شود خود حجاب از سر برداشت و تنها وقتی به وزارت معارف می رفته چادری را که در کیف دستی گذاشته بوده بر سر می کرده است. علت هم وجود نگهبان سخت‌گیر و بد اخلاق در این وزارت خانه بوده است.

اما زبان زنان سرانجام کار دست خانم دولت آبادی می دهد. افراط گرایان مثل هر زمان دیگر که وجود روشنفکران را بر نمی تابند به خانه و دفتر کارش می ریزند که آن را خراب کنند و آتش بزنند. خانم دولت آبادی از مهلکه می گریزد. او در تهران همچنان نشر روزنامه را با همان نام ادامه می دهد.

«نامه بانوان» چهارمین روزنامه ویژه زنان است که در تهران به وسیله شهناز آزادو کما بیش با رنگ و بوی سیاسی منتشر می شود. در صدر این روزنامه آمده است:»برای بیداری و رستگاری زنان بیچاره و ستمکش ایران.»

می بینیم که وضعیت زنان در آن دوران آن چنان اسفبار بوده است که خود زنان باکی از این ندارند که آنان را «بیچاره» عنوان کنند.

«عالم نسوان»، نوابه صفوی،»جهان زنان» که مهر آفاق پارسا، مادر فرخ رو پارسا، وزیر آموزش و پرورش پیش از انقلاب ایران آن را منتشر می کند، «نسوان وطن خواه ایران» را ملوک اسکندری، و «نسوان شرق» را دو سال پس از آن مرضیه ضرابی، «پیک سعادت نسوان» روشنک نوع دوست ، و «دختران ایران» را زندخت شیرازی در همان سال منتشر می کنند.

از این سال های آغازین که بگذریم «راه زندگی» است که بعدها با سردبیری و مدیریت ماه طلعت پسیان و حسینقلی مستعان پاورقی نویس معروف به جمع مجلات ویژه بانوان می پیوندد.

دو مجله هفتگی اطلاعات بانوان و زن روز یکی از نشریات روزنامه اطلاعات و دیگری کیهان در سال های پیش از انقلاب منتشر می شدند.

انقلاب مشروطه اگر چه در رسیدن به هدف های عالی خود موفق نشد، اما پیش زمینه رسیدن به آن ها را فراهم آورد. روزنامه نگارانی که امروز چه در ایران و چه پراکنده در سراسر جهان به فعالیت مشغولند، بدون تردید وامدار همان انقلاب مشروطه هستند.

بی بی سی