نگاه روحانیت به روشنفکران در انقلاب مشروطه/ روشنفکر

روشنفکر/ روحانیت در انقلاب مشروطه، نقش های متفاوتی بازی کرد و نگاه این نهاد بسیار متفاوت با آنچه بود که از سوی روشنفکران انقلابی، دنبال می گشت، اگرچه این نهاد از انسجام لازم برای مواجهه با مشروطیت و روشنفکران برخوردار نبود. اما آنچه مسلم است بیش از آنکه به دنبال منافع ملی باشد در صدد ابتیاع منافع طبقاتی و صنفی خود بود. ناگفته نماند که برخی از ایشان با حفظ دیدگاه های خود به مشروطیت پیوستند و به این رویکرد کمک کردند. همچنین برخی از لباس روحانیت خارج شدند و به جریان روشنفکری وارد گشتند. افزون برآن، تقابل با کلیت نظام قاجار نیز یکی از دلایلِ مهمِ پیوستنِ ایشان به مشروطیت بود. روحانیت به خصوص مرجعیت، خود را برتر از شاه می دانست و بر این باور بود که سلاطین مشروعیت خود را از دین و مرجعیت شیعه می گیرند نه روند های عرفی جاری.

بسیاری تا قبل از پیروزی مشروطه فکر می کردند که بعد از انقلاب همه کاره مملکت خواهند شد غافل از اینکه مشروطیت با ساز و کارهای مبتنی بر نهاد های مدرن، چون نهاد آموزش و دستگاه قضا و…و پارلمان، عملا نقش آنان را در اداره کشور کم رنگ می کرد. از دست دادن بسیاری از امتیازات، باعث شد تا به تدریج چهره واقعی خود را نشان دهند.

در واقع روحانیت درک درستی از مشروطه نداشت و ساز و کار های مدرن آن را نمی فهمید. از همین رو بود که نقش های متفاوتی نسبت مشروطیت به خود گرفت. خوشنام ترین ایشان «آیت الله سید محمد طباطبایی» بود که خود در مذاکرات مجلس اول اینچنین در باره مشروطیت می گوید: «ما ممالک مشروطه را که خودمان ندیده بودیم، ولی آنچه شنیده بودیم و آنهایی که ممالک مشروطه را دیده بودند به ما گفتند مشروطیت موجب امنیت و آبادی مملکت است. ما هم شوق و عشقی حاصل نموده تا ترتیب مشروطیت را در این مملکت برقرار نماییم.»۱

در حالی که یکی دیگر از روحانیون مشروطه خواه یعنی «سید احمد طباطبایی» بعد از انقلاب مشروطه، نگرانی خود را نسبت روشنفکران و انقلابیون اینگونه بیان می کند:«نمیدانید که این مجلس شورای ملی چقدر ضربه به دین و دنیای مردم می زند و چقدر آثارش به سرآن مترتب است، مجلسی که بابیه و طبیعیه داخل در اجزا و اعضای آن بلکه در اجزاء رئیسه آن مجلس باشند، بهتر از این نخواهد شد. نمیدانید که این فرقه ضاله بابیه و لامذهبها چه قوتی گرفته و چه فتنه و آشوب می کنند. خدا لعنت کند سید جماالدین واعظ لامذهب را، چقدر مردم را به فلاکت انداخت و به نحوی مردم از بس که این خبیث بر منبر گفته دعا و قرآن نخوانید و روزنامه بخوانید، روزنامه خواندن را جزو ضروریات مذهب  می دانند و دعا و قرآن را موقوف کردند»۲

نگاه تنگ و صرفا نشات گرفته از منافع گروهی و شخصی احمد طباطبایی، نشانگر درک و نیت اصلیِ این گروه به مشروطه است که به «مشروطهء مشروعه» معروف است و «شیخ فضل الله نوری» این دیدگاه را نمایندگی می کرد.

تارنمای روشنفکر این نوشتار کوتاه را از این جهت تولید کرده است تا خوانندگان دریابند که روحانیت چه نگاهی به دنیای مدرن ، روشنفکران و انقلاب مشروطه در آن دوره خاص داشت.

۱. مذاکرات مجلس،۱۴ شوال ۱۳۲۵

۲. کسروی، احمد. تاریخ مشروطه ایران. ص ۲۸۹

تهیه شده در گروه تاریخ روشنفکر